BEYOND DIPLOMACY

Heinrich Matthee (senior lektor en navorser, Hanze Universiteit, Groningen, Holland, en ook buitengewone professor, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom)

Riaan Eksteen. 2022. Beyond Diplomacy: My life of remarkable transitions and the moments that made the difference. 

Riaan (Koedoe) Eksteen se lewensverhaal speel af oor meer as vyf dekades in Suid-Afrika se openbare domein. Hy het as jong diplomaat begin werk tydens die bewind van Hendrik Verwoerd en onder John Vorster, P.W. Botha, F.W. de Klerk en Nelson Mandela in verskeie lande en by die Verenigde Nasies as ambassadeur gedien. Hy was ook direkteur-generaal van die Suid-Afrikaanse Uitsaai-Korporasie (SAUK) en is deesdae ‘n politieke konsultant en akademies aktief.

Eksteen dui in Beyond Diplomacy die doel van sy memoir aan. Hy wil daarin oor sommige van die gebeure wat hy van digby beleef het of waarby hy betrokke was reflekteer. Die boek gee dus nie sy lewensuitkyk, sy loopbane of ’n historiese oorsig in besonderhede weer nie.

Die boek stel wel ’n baie waardevolle bron oor Suid-Afrika se diplomatieke geskiedenis daar. Die historikus Jamie Miller het reeds aangedui dat sulke bronne nie vanselfsprekend is nie, ook weens die metodes van rekordhouding, geheimhouding en die vernietiging van rekords tydens die Nasionale Party (NP) se laaste bewindsjare.

Suidwes-Afrika/Namibië

Onder Verwoerd (1958-1966) was Suid-Afrika se republiekwording, apartheidhervormings soos tuislande, dekolonisasie en bande met Afrika-state, en alliansies in die Koue Oorlog polities gekoppel. Eksteen bevestig dat Verwoerd ’n aktiewe rol in buitelandse betrekkinge gespeel het.

’n Goue draad deur Eksteen se diplomatieke loopbaan is sy betrokkenheid by Suid-Afrika se bestuur van Suidwes-Afrika (SWA, later Namibië) en die internasionale dispuut daaromheen. Eksteen lig die sluier oor hierdie proses. Hy bespreek die hofsaak by die Internasionale Geregshof in 1963-1966, toe hy steundienste en memoranda moes lewer aan Pik Botha, na 1977 die minister van buitelandse sake. Eksteen vertel hoe Suid-Afrika voor die regters se gunstige uitspraak die teks daarvan in die hande gekry het.

Eksteen moes vir dekades werk terwyl die internasionale druk op Suid-Afrika toegeneem het. Hy het ’n rol gespeel om Vorster (1966-1978) se deténte-beleid met die Liberiese president William Tolbert uit te voer, en vertel hoe hy die ys met Afrika-diplomate kon breek. In sy dertigerjare was Eksteen hoof van die missie en later ambassadeur by die Verenigde Nasies. Eksteen skryf hoe sy verhouding met Kurt Waldheim, destyds die VN se Sekretaris-Generaal, ontwikkel het.

Eksteen beskryf hoe die VN se Algemene Vergadering wel partydig opgetree het ten gunste van SWAPO (South West African People’s Organisation) en die African National Congress (ANC). Hy is drie keer uit die Algemene Vergadering gesit. Dikwels het dit met voorbladfotos in The New York Times gepaard gegaan. Na die oorwinning van Ronald Reagan het Chester Crocker, die Amerikaanse onder-sekretaris van buitelandse sake belas met Afrika, ’n groot rol gespeel om die politieke speelveld meer gelyk te kry.

Intelligensiedienste en sagte mag

Hendrik van den Bergh, die hoof van die Buro vir Staatsveiligheid (BOSS), het ’n groot rol gespeel in buitelandse beleid tydens die Vorster-era. BOSS en die departement van inligting onder Connie Mulder was in die 1970’s ook betrokke by verskuilde internasionale beïnvloedingsprojekte met geheime staatsfondse.

Die wisselwerking van buitelandse sake met hierdie projekte kry min aandag in Eksteen se boek. Hy verwys wel na politici wat hulle buitelandse reise soms vir persoonlike publisiteit gebruik het. In baie state se ambassades is daar komplekse verhoudings tussen diplomate en die verteenwoordigers van die intelligensiedienste daar, en Eksteen skryf oor sy goeie en minder goeie ervarings.

Weermag en oorlog

’n Goue draad deur die memoir is Eksteen se afkeer van die militarisering van buitelandse beleid. Reeds onder Vorster, het PW Botha as minister van verdediging daarmee na vore getree. Die SA Weermag (SAW) se operasies in Angola in 1975 het plaasgevind met beloftes van steun deur die Amerikaanse CIA. Die Amerikaanse steun was uiteindelik minimaal en die SAW moes blosend onttrek. Eksteen se oordeel is dat PW Botha en sy adviseurs blind was vir tekens wat hulle inskattings weerspreek en mense wat van hulle verskil geïgnoreer het.

Latere pogings van Afdeling Militere Inligting om die VSA se beleid deur operasies te beïnvloed, het volgens hom telkens die moeisaam opgeboude vertroue vernietig of struikelblokke geskep wat diplomate weer moes oorkom om ‘n skikking te beding. Sommige sekurokrate, soos die historikus Stephen Ellis aandui, het weer Pik Botha se nou bande met die VSA wantrou. Nietemin dra Eksteen se oordeel gewig. Eksteen erken die sukses van latere SAW-operasies in Angola maar vra of dit die prys werd was. Daardie debat se einde is nie naastenby in sig nie, ook nie onder diegene wat militêre diens verrig het nie.

Suid-Afrikaanse Uitsaai-Korporasie (SAUK)

Eksteen was van 1983 tot 1988 die SAUK se direkteur-generaal. Die SAUK was finansieël onder baie druk, terwyl Suid-Afrika in die middel-1980’s groot politieke verdeeldheid en onrus beleef het. Eksteen het die SAUK herstruktureer in meer lewensvatbare sake-eenhede en moreel en produktiwiteit probeer verbeter. Hy het ’n transaksie met M-Net gesluit wat later baie winsgewend sou kon wees, maar wat deur Brand Fourie se ingryping as voorsitter van die SAUK-Raad gekelder is.

PW Botha het Eksteen telkens gebel as hy ongelukkig was oor TV-uitsendings, en later ook sy vrou Elize Botha. Dit was waarskynlik onaangenaam, maar sy beskrywing van sommige oproepe is humor uit die boonste rakke. Botha se druk op die SAUK-raad en salamitaktiek het sy posisie uiteindelik verswak. Eksteen het in 1988 bedank voor hy afgedank kon word weens insinuasies dat hy nie die SAUK se swak finansiële posisie kon verbeter nie.

Sakemedia en akademici het later bevind dat hy in werklikheid die SAUK op ’n stewiger grondslag geplaas het. FW de Klerk (1989-1994) het Eksteen in 1990 as die eerste ambassadeur in ‘n onafhanklike Namibië aangestel en genoem: “Met hierdie besluit is die onregverdigheid wat hy gely het nou omgekeer.”

Padwysers

Die historikus Hermann Giliomee verwys na twee rewolusies in Suid-Afrika in die twintigste eeu: die apartheidsbeleid van die NP met sy doel om Afrikaner-mag en oorlewing na 1948 te verseker, en die ongeëwenaarde oorhandiging van mag deur ’n leiersgroep wat nóg verslaan nóg bankrot was aan die ANC. Eksteen het onder die magshebbers van beide ordes gedien, ook tydens die oorgangstydperk 1990-1994. In die eerste orde, moes hy Suid-Afrika se beleid internasionaal verduidelik. In die oorgang na die tweede orde en daarna, voer hy aan, kon hy die beleid ook regverdig en verdedig.

In Oktober 1991 het Pik Botha vir Eksteen meegedeel dat Mandela hom weer as ambassadeur by die VN aanbeveel het. Mandela genoem het dat die fokus voortaan sou wees om daar hulp van die VN se spesialisagentskappe vir sosio-ekonomiese ontwikkeling te kry. Botha het bereken dat dit nog twee tot drie jaar sou duur voor die ANC aan die mag sou wees, en Eksteen aangeraai om nie nee te sê vir sy toekomstige staatshoof nie. Die uitspraak het opmerklik verskil met die openbare boodskappe van meeste NP-leiers voor die 1992-referendum.

In 1994, toe die ANC aan bewind kom, was Eksteen, wat voorheen soveel stormbranders by die VN moes trotseer, ook die ambassadeur by die VN. Beyond Diplomacy gee blyke van ’n soortgelyke professionele benadering by Eksteen in beide politieke ordes.  Hy wou nie as ’n regerings-apologeet beskou word nie, maar as ’n geloofwaardige en betroubare diplomaat vir sy land. Netwerkaktiwiteite was immer-belangrik, ook met diplomate van lande wat as teenstanders beskou is. Aan kritiek moes mens jou nie persoonlik steur nie, maar dit distilleer wat positief gebruik kon word.

Die internasionale toneel was duidelik meer verwikkeld en met meer geostrategiese oorwegings en gevolge as wat leidende politici of hulle kiersers in verre Suid-Afrika noodwendig begryp het. Diplomate moes ook adviseurs vir hulle regerings wees en soms moeilike besluite neem in die landsbelang sonder om noodwendig instruksies daaroor te kry. Die “Beste Kollega”- briewe wat Eksteen ingestel het om kabinetslede in te lig, is voortgesit en bly ’n skaars skatkis van rekords oor gebeure.

Na sy diplomatieke loopbaan het Eksteen politieke konsultasie vir bedrywe uit alle wêrelddele verrig. Eksteen het vroeg opgemerk watter invloed die regbank, naas die uitvoerende en wetgewende gesag, op buitelandse beleid kon uitoefen. Die bestaande politieke wetenskapliteratuur het hierdie invloed nie goed geïdentifiseer nie. Eksteen se doktorsgraad wat hy kort voor sy 76^ste verjaardag in 2018 behaal het, vul daardie gaping.

Persoonlikheid

Die veelsydige Eksteen kon oor dekades ’n wye diplomatieke netwerk en ook ’n groot kring van welwillendes en vriende opbou. Vriendskap en vertrouelinge bemagtig politieke prosesse en aksies en bevorder sekere waardes, al is dit soms moeilik om die presiese spore daarvan aan te dui. Terselfdertyd moes Eksteen in moeilike tye ook sommige vriende se stilswye in plaas van steun meemaak. Uit sy lewensverhaal blyk ’n waardering vir opregtheid, koel deurdagtheid, standvastigheid onder druk, en die skeppende aanpak van probleme.

Helmut Schmidt, die Duitse Bondskanselier, en Henry Kissinger, die Amerikaanse minister van buitelandse sake, kom na al hulle praktiese ervarings tot dieselfde gevolgtrekking: Belange en magstrukture weeg swaar in internasionale betrekkinge, maar persoonlikhede kan ’n verskil maak. Wie Beyond Diplomacy aandagtig lees, sal met ’n nuwe blik na een van Suid-Afrika se topdiplomate kyk.